الهه جعفرزاده: فلج اطفال (پولیومیلیت)، بیماری ویروسی که عمدتاً کودکان را فلج می‌کرد، قرن‌ها در سایه بود تا اینکه در قرن نوزدهم به یک همه‌گیری وحشتناک تبدیل شد. این همه‌گیری طی سال ۱۹۱۶ در نیویورک ۲۰۰۰ کشته داشت. بدترین مورد هم در ۱۹۵۲ آمریکا بود؛ که ۳۱۴۵ نفر را به کام مرگ کشاند و ۲۱۲۶۹ فلج دائم بر جای گذاشت.
به مدد فعالیت آزمایشگاه‌های کوچک تا کمپین‌های جهانی، این بیماری که زمانی سالانه نیم میلیون نفر را می‌کشت یا فلج می‌کرد، حالا در آستانه ریشه‌کنی است.
کشف ویروس و گام‌های اولیه
در ۱۹۰۸، کارل لاندشتاینر، زیست‌شناس اتریشی، ویروس پولیو را شناسایی کرد، اما کشت آن دشوار بود. درمان‌های اولیه برای این بیماری، مثل سرم‌های آنتی‌بادی، گران و کم‌اثر بودند؛ از همین رو نیاز به نوعی پیشگیری فوری احساس می‌شد.
در ۱۹۴۹، جان اندرز، توماس ولر و فردریک رابینز روش کشت ویروس در بافت غیرعصبی را کشف کردند، که راه را برای تولید واکسن باز کرد و جایزه نوبل ۱۹۵۴ را برد.
واکسن سالک؛ امیدی برای کودکان
جوناس سالک، پزشک امریکایی، در دانشگاه پیتسبورگ واکسن غیرفعال (IPV) را در ۱۹۵۳ توسعه داد. این واکسن تزریقی با ویروس کشته‌شده، ایمنی لازم را برای افراد ایجاد می‌کرد. آزمایش میدانی این واکسن طی ۱۹۵۴-۵۵ بر روی ۱.۸ میلیون کودک نشان داد که این درمان۸۰-۹۰ درصد محافظت ایجاد می‌کند. در ۱۲ آوریل ۱۹۵۵، واکسن تأیید شد و موارد فلج اطفال در آمریکا از ۵۸ هزار نفر (۱۹۵۲) به ۱۶۱ نفر (۱۹۶۱) نزول پیدا کرد.
واکسن سابین؛ راه‌حل جهانی
آلبرت سابین، ویروس‌شناس امریکایی، واکسن خوراکی (OPV) را در ۱۹۶۱ معرفی کرد. این واکسنِ حاصل از ویروس ضعیف‌شده، با خاصیت ایجاد ایمنی روده‌ای، روشی ارزان و آسان برای کمپین‌های واکسیناسیون انبوه بود. در همین راستا، چکسلواکی در ۱۹۶۰ با این واکسن فلج اطفال را حذف کرد و OPV به ابزار اصلی ریشه‌کنی این ویروس بدل شد.
کمپین جهانی و اتحاد برای ریشه‌کنی
در سال ۱۹۸۸، سازمان جهانی بهداشت ابتکار ریشه‌کنی جهانی پولیو (GPEI) را با هدف ریشه‌کنی تا سال ۲۰۰۰ راه‌اندازی کرد. کمپین GPEI، با همکاری سازمان جهانی بهداشت، یونیسف، مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌های امریکا و بنیاد گیتس، ۲.۵ میلیارد کودک را ایمن کرد.
ویروس پولیو یا فلج اطفال در قاره امریکا طی سال ۱۹۹۴ ریشه‌کن شد. غرب اقیانوسیه در سال ۲۰۰۰ و اروپا نیز طی سال ۲۰۰۲ از این ویروس پاک شدند.
تاریخچه فلج اطفال در ایران – از اپیدمی تا کنترل
در ایران نیز تا اواسط قرن بیستم یک بیماری شایع و همه‌گیر بود که عمدتاً باعث فلج دائمی یا مرگ اطفال می‌شد. با آغاز برنامه‌های واکسیناسیون در دهه ۱۳۴۰ و استفاده از واکسن خوراکی پولیو (OPV) تولیدشده توسط مؤسسه رازی از سال ۱۳۵۱، موارد بیماری به‌تدریج کاهش یافت. از سال ۱۳۷۳، برنامه ایمن‌سازی تکمیلی خانه‌به‌خانه در سراسر کشور اجرا شد که پوشش واکسیناسیون را به نزدیک صد درصد رساند. آخرین مورد بومی فلج اطفال در ایران در سال ۱۳۷۶ گزارش شد و آخرین مورد وارداتی در سال ۱۳۷۹ (۲۰۰۰) در چابهار ثبت شد. از آن زمان، ایران به‌عنوان کشوری عاری از فلج اطفال شناخته می‌شود.
ایران با اجرای برنامه‌های منظم واکسیناسیون، موفقیت چشمگیری در کنترل فلج اطفال داشته است. چالش اصلی تاریخی، ورود ویروس از کشورهای همسایه به دلیل ترددهای مرزی و مهاجرت بوده است. نظارت مستمر و کمپین‌های سالانه از سال ۱۴۰۳ در مناطق پرخطر (سیستان و بلوچستان، هرمزگان، کرمان و غیره) این خطر را به حداقل رسانده است.
وضعیت فعلی جهانی
طبق آخرین آمار (تا اوت ۲۰۲۴)، فلج اطفال فقط در افغانستان و پاکستان، بومی است. آفریقا در ۲۰۲۰ تهی از فلج اطفال شد، اما شیوع‌های وارداتی (مثل مالاوی ۲۰۲۱) ادامه دارد. واکسن جدید nOPV۲ (۲۰۲۱) هم به نوبه خود خطر نوع جهش‌یافته ویروس، که cVDPV نام دارد، را کم کرده است. مقاومت فرهنگی (مثل تحریم در نیجریه ۲۰۰۳-۲۰۰۸) و درگیری در افغانستان و پاکستان موانعی در راستای حذف کامل این ویروس محسوب می‌شوند.
اگرچه یونیسف سالانه ۴۰۰ میلیون کودک را واکسینه می‌کند، اما ریشه‌کنی نیاز به یک همت گسترده‌تر دارد.
منابع: who ، Science ، BMJ
مترجم: الهه جعفرزاده
۴۷۲۳۲