به گزارش خبرگزاری خبرآنلاین به نقل از پایگاه فکر و فرهنگ مبلغ، تکایا (مفرد: تکیه) به فضاها و بناهایی اطلاق می‌شود که ویژه برگزاری مجالس عزاداری و اغلب آیین سینه‌زنی در ماه‌های محرم و صفر، خصوصا دهه عاشورا، در فرهنگ مذهبی ایران ساخته می‌شدند. این مکان‌ها، چه به صورت ساده و محقر و چه عظیم و پرشکوه، نقش مهمی در شکل‌دهی و استمرار مجالس سوگواری شیعیان داشته‌اند و از لحاظ معماری، اجتماعی و مذهبی از عناصر هویتی ایران به شمار می‌روند.
گرچه سابقه عزاداری امام حسین(ع) به نخستین قرون پس از واقعه عاشورا بازمی‌گردد، اما شکل‌گیری تکایا به معنای امروزی را باید متعلق به دوران صفویه دانست. با رسمی شدن تشیع دوازده‌امامی در ایران صفوی عزاداری‌ها ساختارمندتر شد و حکومت امکانات بیشتری برای برپایی مجالس به‌ویژه در دهه محرم فراهم کرد. در این دوره، نه‌تنها تکایا بلکه حسینیه‌ها و دارالحسین‌ها نیز در اقصی‌نقاط کشور شکل گرفتند؛ اما واژه «تکیه» اغلب به‌ویژه برای سینه‌زنی و تعزیه رایج بود.
در دوره قاجار تکایا هم از نظر کمیت و هم وجه معماری رشد چشم‌گیری یافتند. بسیاری از خاندان‌های صاحب‌نفوذ، اربابان، بازاریان یا حتی شاهان، اقدام به وقف و احداث تکیه‌هایی مجلل در تهران، اصفهان، کاشان، یزد و دیگر شهرها کردند. این تکایا اغلب دارای صحن مرکزی، شبستان اطراف، جایگاه سینه‌زنان و مداحان و گاه سکوی تعزیه بودند. معماری متناسب با نیازهای آیینی، مانند فضای باز مرکزی برای سینه‌زنی دسته‌جمعی، رواق‌هایی برای حضور زنانه، حجره‌هایی برای اسکان مهمانان یا وعاظ، و حتی گاهی محراب یا محل نصب عَلَم از ویژگی‌های مهم تکایا بود.
تکایای سینه‌زنی در طول تاریخ معاصر ایران نه‌تنها محلی برای عزاداری که مرکز فعالیت‌های مذهبی و اجتماعی محله نیز بودند. تقسیم نذورات، اطعام فقرا، ساماندهی هیئت‌ها و آموزش مداحان ازجمله کارکردهای جانبی آن‌ها به شمار می‌رفت. در برخی شهرها، رقابت میان تکایا برای برگزاری هرچه باشکوه‌تر عزاداری، به رونق و خلاقیت در برنامه‌ها می‌انجامید.
از قدیمی‌ترین تکایا، می‌توان به تکیه محمدیه نائین (یادگار دوران صفویه)، تکیه بزرگ بازار اصفهان، تکیه امیرچخماق یزد (با پیش‌زمینه تیموری یا صفوی)، تکیه‌های متعدد در بافت قدیم تهران و بالاخره تکیه دولت اشاره کرد.
[…] نگاهی می‌اندازیم به مشهورترین تکیه تاریخ معاصر ایران یعنی «تکیه دولت».
تکیه دولت
تکیه دولت یکی از پرتجمل‌ترین بناهای مذهبی و نمایشی تاریخ ایران است که نام آن با دوران ناصرالدین‌شاه قاجار گره خورده. این بنای عظیم نه‌تنها نماد عزاداری محرم، که نمادی از مدرنیته و قدرت سلطنتی در قلب تهران بود.
این تکیه در سال ۱۲۴۶ خورشیدی یعنی نوزدهمین سال سلطنت ناصرالدین‌شاه و به فرمان او ساخته شد. تا پیش از آن، عزاداری و تعزیه‌خوانی در فضاهای باز یا حسینیه‌های کوچک برگزار می‌شد و «تکیه عباس‌آباد» یا «تکیه حاج میرزا آغاسی» مختص برگزاری تعزیه‌های دولتی بود.
نهایتا ناصرالدین‌شاه که طی سفرهای خود به فرنگ تحت‌تاثیر سالن‌های تئاتر اروپا قرار گرفته، و دلبسته نمایش‌های مذهبی ایران نیز بود، دستور ساخت بنایی بی‌مانند برای اجرای تعزیه داد و به این ترتیب تکیه دولت در ضلع جنوب شرقی میدان ارگ و مجاورت کاخ گلستان ساخته شد.
اعتمادالسلطنه در «روزنامه خاطرات» خود در این باره می‌نویسد: «امر همایونی صادر شد که بنای تکیه دولت در کنار عمارت گلستان بنا گردد و شخصا شاه، معماران و عمله را به کار واداشت و تا پایان بنا، پیوسته سرکشی و نظارت می‌فرمود.» (بنیاد موقوفات افشار، ۱۳۶۳، صفحه ۲۴۱)
هرچند طبق آنچه ناصرالدین‌شاه در سر داشت، در طراحی این بنا از آمفی‌تئاترهای اروپایی الهام گرفته شد، اما فضای داخلی و سازه کاملا با نیازهای تعزیه ایرانی همخوانی داشت.
چهره‌های موثر در ساخت تکیه دولت
به نوشته اعتمادالسلطنه، ناصرالدین‌شاه قاجار خود ایده‌پرداز، حامی و ناظر اصلی پروژه تکیه دولت بود. «چندین بار خود شاه شخصا به نظارت بنایی تکیه آمده، حاضر به بحث و اصلاح و انتخاب جزئیات شده، حتی نحوه پوشش سقف را خودش امر می‌کند و بعضی مواقع تا پاسی از شب در تکیه حضور می‌یابد تا مطمئن شود کار طبق میلش پیش می‌رود.» (روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه، انتشارات زوار، ۱۳۷۳، ج ۱، ص ۳۷۹)
علاوه بر نظارت شخصی ناصرالدین‌شاه، نباید از نقش حاج علی‌اکبر معمارباشی (اقدس‌الدوله) در بنای این تکیه غافل شد. حاج علی‌اکبر از معماران و استادکاران مشهور آن برهه بود که کار نظارت و سرپرستی ساخت تکیه دولت را برعهده گرفت. در کنار او نیز جمعی از استادکاران معماری و گچ‌بری ایرانی اجرای تزیینات این سازه را انجام دادند.
ویژگی‌های بنای تکیه دولت
این ساختمان عظیم، بنایی گرد با قطر حدود ۶۰ متر و سه طبقه بالکن و غرفه برای تماشاگران بود که گنجایش چهار هزار نفر تماشاگر را داشت. فضای داخلی فاقد ستون بود و سقف متحرکی داشت که در تابستان قابل جمع شدن بود. در بالاترین طبقه، غرفه ویژه‌ای برای خانواده سلطنتی، اعیان، سفرای خارجی و بانوان در نظر گرفته می‌شد.
اهمیت و کارکرد تکیه دولت
در تکیه دولت، در ایام محرم و صفر، باشکوه‌ترین مراسم تعزیه و عزاداری برگزار می‌شد. ناصرالدین‌شاه و بعد، مظفرالدین‌شاه و محمدعلی‌شاه شخصا در مراسم عزدارای تکیه دولت شرکت می‌کردند (البته در جایگاه ویژه‌ای که برای شاه در نظر گرفته شده بود). همچنین حضور سفرای خارجی در مراسم عزاداری و تعزیه‌خوانی تکیه دولت که به دعوت دربار انجام می‌شد، به این سازه شهرت جهانی بخشیده بود.
در خاطرات اعتمادالسلطنه (محمدحسن خان اعتمادالسلطنه؛ وقایع‌نگار دربار ناصرالدین‌شاه) و برخی از سفرنامه‌ها و گزارش‌های تاریخی دوره قاجار، اشاراتی درباره علاقه ناصرالدین‌شاه به تکیه دولت وجود دارد. جعفر شهری در «تاریخ اجتماعی تهران» در این باره می‌نویسد: «ناصرالدین شاه ساخت تکیه دولت را افتخاری برای کشور می‌دانست و اغلب به بی‌سابقه بودن این بنا در هیچ‌یک از بلاد اسلامیه اشاره می‌کرد.» (ج ۵، ص ۱۳۱)
پایان یک افسانه
تکیه دولت سرانجام پس از نزدیک به ۸۰ سال در زمستان ۱۳۲۵ خورشیدی (۱۹۴۶ میلادی) بر اثر یک آتش‌سوزی گسترده تقریبا به طور کامل ویران شد. دلایل وقوع این آتش‌سوزی به طور دقیق روشن نیست اما برخی از منابع آن را ناشی از بی‌توجهی به نگهداری بنا و برخی نیز تعمدی یا بر اثر مشکلات تملک و تغییر کاربری دانسته‌اند.
منابع
زهرا رهنورد، آیین‌های سوگواری در ایران، مؤسسه مطالعات ملی، ۱۳۸۶.
عبدالحسین نوایی، تهران در عصر ناصری، تهران: نشر زریاب، ۱۳۷۶.
محمدحسین پاپلی یزدی و دیگران، جغرافیای تشیع در ایران، انتشارات دستان.
وبگاه مؤسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان، مدخل «تکیه».
ناصرالدین‌شاه قاجار، سفرنامه‌ها و خاطرات (خاطرات اعتمادالسلطنه)
جعفر شهری، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، جلد دوم
ایرج افشار، یادنامه تکیه دولت، مجله یغما، شماره ۱۹۴
هدایت‌الله بهبودی، تهران قدیم، نشر علم
۲۵۹